Werk als martelwerktuig
‘Malariaonderzoek is alles voor me: het is mijn passie’, zei een Amerikaanse promovendus met wie ik in een onderweg was van het armoedige Oegandese Busia richting de hoofdstad Kampala. Haar buurvrouw, arts-onderzoeker, knikte vol herkenning.
Nu waren beiden Amerikaan en daarmee onderdeel van een volk dat het woord awesome gebruikt als iemand desgevraagd het zoutvaatje doorgeeft aan tafel. Dat geeft te denken. Het is natuurlijk mogelijk dat deze handeling – en de daarvoor noodzakelijke geluidsoverdracht door gehoorbeentjes in de cochlea, gevolgd door zenuwoverdracht in de motorische schors en de gecontroleerde fijne motoriek bij het verplaatsen van het mineraal-omvattende aardewerk – hen daadwerkelijk met verwondering vervult. Het is ook mogelijk dat Amerikanen zaken graag groots verwoorden. Toch leken deze twee dames bloedserieus. Hun identiteit en levensgeluk werden bepaald door hun werk. Het is frappant dat werk zo’n belangrijk onderdeel is van de identiteit. In veel talen is het woord ‘werk’ een afgeleide van onvrijwillige ellende. Het Russische rabota komt van het woord voor slaaf (rab); het franse woord travail is afgeleid van een martelwerktuig. Niet echt zaken om je gevoel van eigenwaarde op te baseren (misschien met een uitzondering voor sommige lezers van een erotische trilogie die, zo heb ik me laten vertellen, niet de moeite van het lezen waard is).
Ik voelde medelijden voor mijn reisgenotes. Hun obsessie met werk en het excelleren daarin maakte hen enorm kwetsbaar. Een van de twee probeerde al meer dan een jaar tevergeefs een experiment draaiende te krijgen onder zeer lastige omstandigheden. Herhaaldelijke mislukkingen, ondanks imposante inzet, drukten op haar. In deze specifieke situatie was de invloed op haar humeur begrijpelijk: ze zat immers in Oeganda voor haar promotieproject en niet voor de sociale of culinaire aspecten. Maar in meer algemene zin is het jammer dat werk zo bepalend lijkt voor de eigenwaarde. ‘En wat doe jij?’ zou een vraag moeten zijn die zo aspecifiek is dat ieder antwoord mogelijk is. Maar op een feestje zal niemand deze beantwoorden met de biecht hij op dat moment de gastvrouw aan het versieren is, aast op het laatste hapje of nadenkt over zijn volgende vakantie. Door een efficiënte sociale programmering beginnen we automatisch over werk, hoewel de alternatieve antwoorden vaak tot onverwachter en vrolijker gesprekken zouden leiden. Zelf zie ik het als een overwinning als ik aan het eind van een feestje iemand heb leren kennen maar geen idee heb wat voor werk hij of zij doet. Desgevraagd bleken de twee Amerikanen voordat ze worstelende onderzoekers werden een enthousiaste pianiste en een amateurschrijfster. De ex-schrijfster voegde eraan toe dat ze ooit een prijs had gewonnen voor haar korte verhalen; de ex-pianiste was gestopt omdat ze onvoldoende tijd had om echt goed te worden. Blijkbaar moesten ze zelfs in hun hobby’s excelleren. Ik concludeerde dat de kans op ontspanning en geluk bij mijn reisgenotes wellicht onhaalbaar was. En doodde de resterende reistijd met het lezen van een zinloos maar uitstekend boek.
De afbeelding is een martelwerktuig, tripalium, de basis van het Franse woord voor werk.